Maxaad samaynaysaa haddii aad la kulanto walxo khatar ah?

Haddii ay dhacdo inaad la kulanto shilal, argagixisanimo ama dagaal weyn, waxaad la kulmi kartaa walxo khatar ah. Kuwani waxay noqon karaan kiimiko, caabuq, shucaac ama qaraxyo. Waa tan talada la siiyo dadka ku nool wadanka oo dhan oona ku saabsan waxa laga yeelayo xaaladaha degdega ah.

Marka lagu jiro xaalad qalalaase, waa muhiim in la ogaado waxa la sameeyo. Waxaad ilaalin kartaa naftaada iyo nafta dadka aad jeceshahay adoo raacaya talada liiska ku qoran. 

Xusuusnow inaad ku ogeysiiso qolada adeegyada degdegga ah 110, 112 ama 113, raacna tilmaamaha lagaa siiyo goobta. 

Saddex talo oo ku saabsan la kulanka walxaha khatarta ah

    • Miyay joogaan qolada bixisa adeegyada degdega ah? Raac talada xirfadlayaasha daryeelka caafimaadka (113), booliiska (112), qolada dab-demiska (110), masuulyiinta u adeega dadweynaha iyo ilo lagu kalsoonaan karo. 
    • Haddii aad ku sugan tahay goob u dhaw walax halis ah, qolada adeegyada degdegga ah ayaa kugula talin doona waxaad samayn lahayd. Waxaa laga yaabaa inaad: 
      • Ka tag dhismaha ama aagga khatarta ah (haddii walaxda khatarta ahi ay gudaha ku jirto ama goob cayiman). 
      • Gudaha haka soo bixin, xiro dariishadaha iyo albaabada (haddii walaxda halista ahi ay hawada banaanka ku jirto). 
    • Inkasta oo ay tahay in aad ka fogaato walaxda halista ah intii suurtogal ah, waxa muhiim ah in aad ogaysiiso qolada adeega degdega ah ka hor inta aanad guriga ka bixin. Haddii aad ka tagto goobta, waxaad waayi kartaa macluumaadka, daaweynta iyo faafinta walxaha waxyeelada leh ee muhiimka ah.
    • Iska siib dhammaan dharka iyo kabaha. Xiro gacmo gashi haddii ay macquul tahay. 
    • Haddii dharka ay ku dheggan yihiin maqaarka, ha iska bixinin. 
    • Dharka haku jiidin madaxaada. Jar ama dilaaci haddii ay macquul tahay. 
    • Ku ururi dharka, kabaha iyo galoofyada bac mar kana xidh. 
    • Caawi naftaad kahor intaadan caawinin cid kale. 
    • Dhaq gacmahaaga ka hor intaadan caawinin qofka xiga haddii ay suurtogal tahay. 

  • Walxaha ma soo gaareen maqaarkaada?

    • Ha taabanin wajigaada. 
    • Biyo raaci maqaarkaada. Ku maydho 5 daqiiqo biyo qandac ah haddii ay suurtogal tahay. Waxaad isticmaali kartaa saabuun iyo shaambo caadi ah, laakiin ha isticmaalin qaboojiyaha.   
    • Haddii aadan heli karin biyo, isticmaal masaxaha qoyan ama waraaqaha wax la iskaga tiro.  
      • Ka biloow wajigaaga. 
      • Qayb kasta oo jirka ka mid ah u isticmaal maro cusub. 

    Walaxda ma soo gaartay Indhahaaga? 

    • Isticmaal biyo caadiga ee tuubada si aad indhahaaga uga dhaqdo 5 ilaa 15 daqiiqo (ha isticmaalin saabuun). 
    • Iska saar leeniska la gashto gudaha indhaha markaad dhaqayso indhaha. 
    • Ku dhaq ookiyaalahaaga saabuun iyo biyo. Markaad sidaas sameyso kadib waad isticmaali kartaa. 

    Walaxda ma soo gaartay afkaaga?  

    • Ku dhaq biyo afkaaga.   
    • Adiga iyo dadka kalaba ha isku qasbina inaad mataqdaan ilaa iyo in lagugula taliyay sidaas mooyaane. 
    • Sug inaad biyo cabto inta lagugula talinayo inaad sidaas samayso. 
    • Cunto ha cunin, ha cabbin sigaar, ha isticmaalin buuriga. 

Taladani waa mid guud waxayna khusaysaa dhammaan xaaladaha degdegga ah ee ay ku saameeyaan walxaha khatarta ah. Taas macnaheedu waa in tallaabooyinka ugu horreeya ee lagu ilaalinayo naftaada ay isku mid yihiin, iyada oo aan loo eegin nooca walaxda aad la kulantay. 

Talo gaar ah ayaa lagu siin karaa markay dhacdo dhacda gaar ah.

Xasuusnoow in cabsida iyo welwelka laftooda ay kugu keeni karaan xanuun. Macnuhu maahan inaad la kulantay walxo khatar ah. 

Waa maxay walxaha khatarta ah?

Walxaha qaarkood waa khatar in lala kulmo. Kuwani waxay noqon karaan kiimiko, caabuq, shucaac ama qaraxyo. Dhacdooyinka aan caadiga ahayn ee ku lug leh walxaha khatarta ah waxaa badanaa loogu yeeraa dhacdooyinka CBRNE. 

Dhacdooyinka qalalaasaha noocan oo kale ah waxay ku dhici karaan natiijada 

  • shilalka waaweyn 
  • dagaal 
  • argagixiso

La xidhiidh dhakhtarkaaga haddii aad isku aragto astaamaha. 

Waa maxay CBRNE waana kuwee astaamaha aad isku arki karto?

  • Walxaha kiimikadu waxay badanaa keenaan raaxo la'aan wax yar ka dib markay ku soo gaaran iyaga, laakiin tani mar walba ma dhacdo. Urta aan caadiga ahayn ama qiiqa muuqda ayaa noqon kara calaamado kale oo lagu garto kiimikooyinka. 

    Haddii aad la kulanto walxaha jirka gooya, waxaa laga yaabaa inaad la kulanto astaamo ay ka mid yihiin gubasho: 

    • indhaha 
    • sanka 
    • qoorta 
    • maqaarka 

    Haddii aad la kulanto walxo kale oo kiimiko ah, waxaa laga yaabaa inaad la kulanto astaamo ay ka mid yihiin:

    • daal 
    • neefsashada oo kugu adkaata 
    • calool majiir 
    • miyir beelid 

    Walxaha kiimikada ah badankoodu aad bay khatar u yihiin mar kasta oo aad laqdo ama xidhato.  

    Halkan waxaad ka aqrisan kartoo wax badan oo ku saabsan gaasaska sunta ah (ku qoran af-norwegian) iyo sida loo sameeyo xaalad degdeg ah marka qofka sumoobo (ku qoran af-norwegian). Kala xiriir Xarunta Xogta Sunta lambarka 22 59 13 00, haddii loo baahdo. 

  • Waxyaalaha bayoolojiga ah waa bakteeriyada, fayrasyada iyo sunta (sunta laga dhaxlo walxaha bayoolojiga) kuwaas oo keeni kara cuduro. 

    Astaamaha caadiga ah ee la isku arko markaad la kulanto waxyaalaha bayoolojiga ah waxaa ka mid ah: 

    • qandho 
    • dariimada caafimaad daro 

    Waxay qaadan kartaa wakhti go'an inay astaamuhu soo baxaan markaad la kulanto kadib – wax kasta laga bilaabo saacado, maalmo ama toddobaadyo ah. Inta ay qaadanayso in aad xanuunsato waxay ku xidhan tahay nooca caabuqa ee aad la kulantay. 

    Halkan ka akhri wax badan oo ku saabsan dhacdooyinka bayoolojiga ula kac ah (fhi.no) (ku qoran af-norwegian).

  • Shucaacu wuxuu kugu keeni karaa jirro inuu kuu baylihiyo boodhka shucaaca ee ku sugan hawada aad neefsato. Tani waxay dhici kartaa, tusaale ahaan, markuu dab dhaci ka dib halkaasoo ay ku jiraan walxaha shucaaca dhismaha ama gaariga. 

    Haddii jidhkaaga uu soo gaadho shucaac badan oo ka yimaada walax shucaac ah, sidoo kale waad xanuunsan kartaa. Tamarta shucaaca ayaa caadiyan keena calaamado yar isla markiiba. 

    Markay jirto tamar shucaac oo aad u badan, waxaa laga yaabaa inaad la kulanto astaamo sida: 

    • lallabo 
    • mataqid 

    Markuu maqaarka la kulmo walax shucaac bixisa: 

    • maqaarka wuxuu noqonayaa guduud  

    Badanaa waxaad dareemeysaa fiicnaan muddo – meel kasta laga bilaabo maalmo ilaa toddobaadyo – ka hor intaadan ogaan inaad jiran tahay. 

    Halkan ka akhriso wax badan oo ku saabsan waxa la sameeyo haddii ay dhacdo faddarayn shucaac ah iyo mid tamar (dsa.no) (ku qoran af-norwegian).

  • Walxaha qarxa, sida walxaha qarxa iyo bambooyinka, ayaa sababi kara burbur weyn. Waxa kale oo loo isticmaali karaa in lagu kala firdhiyo kiimikooyinka kale, bayooloji iyo shucaaca nukleerka (CBRNE).  

    Sida caadiga ah, dhaawacyada ka dhasha qarax aan la garanayn waa in lagu daweeyaa si waafaqsan talada caadiga ah ee gargaarka degdegga ah (ku qoran af-norwegian). 

Waxa ku qoran waxaa soo diyaariyay Folkehelseinstituttet, Oslo universitetssykehus HF

Markii ugu dambaysay ee la cusbonisiiyay Salaasa, Bisha Sideedaad 27, 2024