Movt jugahan njuoratmáná gohpuin?
Go jugaha gohpuin, galgá mánná beassat stivret leahtu. Ane unna gohpoža. Doala máná ceaggut giehtagávas, dahje salas nu ahte ámadadju lea du guvlui, ja dudde niskki. Lea lunddolaš ahte mánná váldá gieđaid njálmmi guvlui go galgá borrat. Mielkki galgá fállat mánnái iige njoarrat njálbmái. Bija gohpu máná vuolit baksama vuostá. Hálle gohpu dassážii go mielki aiddo guoskkaha bajit baksama. Vuordde dassážii go mánná vástida ja šlubista mielkki. Go mánná njielastišgoahtá, čuovut don várrogasat maŋis. Váldde bottuid boraheamis jus mánná dárbbaša, ja omd. heaitá borramis, lea mášoheapmi ja čierru dahje joraha oaivvi eret. Jugahit gohpuin sáhttá leat buorre ovdal go njamaheapmi lea sajáiduvvan.
Movt plánet borrama go mánnái njamaha doahtu?
Máná berre njamahit go čájeha borranmiela. Ane ráinnas doahtuid ja riekta ráhkaduvvon čižžemielkebuhtadusa dahje čižžemielkki. Mielki galgá leat loikkas go goaikala giehtalađđasii. Iskka ráinnas gieđaiguin ahte doahttogeahči lea ollis. Ane doahttogeahči mas leat unnimus lági mielde ráiggit, vai mánná beassá bargat oažžut mielkki. Lea buorre jus dudnos mánáin lea jaskat birra, iige leat beare olu mii muosehuhttá. Heivet movt lea vuogas. Doala máná iežat vuostá, veahá ceaggut giehtagávas. Geahča mánnái ja háleš áinnas mánáin. Mánná addá olu signálaid njamahettiin. Doalat čázi ja juhkosiid (teaja/gáfe) nu ahte mánná ii olat. Njamahanbottus dárbbaša mánná lagasvuođa ja lállima.
Movt njamahit doahtuin?
Doala máná iežat vuostá, veahá ceaggut giehtagávas. Geahča mánnái ja háleš áinnas mánáin.
Guoskat doahttogeaži máná bajit baksamii go mánná cakkasta njálmmi. Doala doahtu oalle njuolga. Go njamaha sivvadit oažžu mánná dili dovdat jallasvuođa ja gokčat njammandárbbu. Galgá leat álki váldit bottuid. Go váldá bottu njammamis berre doahttogeahči guoskat bajit baksamii, mearkan ahte biebmu lea das go mánná fas lea gearggus. Mearkkat ahte mánná dárbbaša bottu, sáhttá leat ahte heaitá borramis, joraha oaivvi eret, hirruha suorpmaid, leat váttisvuođat njielastit, hoigá doahtu eret. Mánná mearrida goas borran lea nohkan, vaikko doahttu ii leatge guoros. Olu mánát dárbbašit reavgut njamahettiin ja maŋŋil.
Veahkkeneavvut ja bohčin gieđain
Muhtumin ii sáhte mánná njammat čiččis. Dalle lea ávkkálaš bohčit gieđain dahje bumpet mielkki.
Illustrašuvdna: Ole Walter Jacobsen - Helsedirektoratet
Čižžemielkebuhtadus
Jus mánná ii oaččo doarvái čižžemielkki, dahje lea dárbu lasáhussii čižžemielkái, ferte mánná oažžut čižžemielkebuhtadusa. Mánáide geat dárbbašit čižžemielkebuhtadusa, lea dat buorre molssaeaktu. Mánná stuorru ja ovdána áibbas lunddolaččat.
Illustrašuvdna: Ole Walter Jacobsen - Helsedirektoratet
Mo geavahit veahkkečičči?
Veahkkečiččis lea bohcci, mas nubbi geahči darvvihuvvo liibmabáttiin čižžái, ja nubbi geahči lea lihtis mas lea mielki. Sáhtát dan ráhkadit ieš (geahča filmma) dahje oastit gárvves veahkkečičči apotehkas. Deavdde mielkki buhtes lihttái. Darvvit bohciid cehkiide lihti lohkis, amas mielki golgat olggos. Bohcci darvvihuvvo čižžái, nu ahte geahči lea čižžeoaivvi bálddas. Mánná caggá njálmmi sihke čižžeoaivvi ja bohcci badjel. Hábme áinnas čičči vai mánnái šaddá álkit cakkastit njálmmi. Mánná njammá vuos dan mielkki mii dus lea čiččis. Go čižži guorranišgoahtá, de attát mánnái mielkki mii lea veahkkečiččis, dalle válddát bohcci luovus ceahkis lohkis. Dalle sáhttá mánná njammat gallás veahkkečiččis.
Mo geavahit ruovtturáhkaduvvon veahkkečičči?
Ovdal oasttát veahkkečičči, sáhtát geahčalit ieš ráhkadit. Dárbbašat doahttobohttala ja biebmobohcci. Jeara sáhttágo dearvvašvuođastašuvdna veahkehit du biebmobohcciin (ovttaháválašgeavaheapmái). Dus galget leat buhtes gieđat ja buhtes, vuššojuvvon dávvirat. Čuohpa ráiggáža dohttui ja gease bohcci dan čađa. Gasit geahči galgá bohtalii. Deavdde čižžemielkki čižžemielkebuhtadusa bohtalii ja bonja doahtu gitta. Bohcci darvvihuvvo čižžái liibmabáttiin. Bija bohcci geaži čižžeoaivvi báldii. Mánná caggá njálmmi sihke čižžeoaivvi ja bohcci badjel. Jus hábmet čičči, de šaddá mánnái álkit caggat njálmmi čičči badjel. Ráhkat máhci bohccái bissehan dihte mielkki. Dalle njammá mánná vuos mielkki mii lea čiččis. Go čižži guorranišgoahtá, de luoittát máhci. Dalle sáhttá mánná njammat gallás veahkkečiččis.
Manne geavahit veahkkečičči?
Veahkkečižži sáhttá leat vuogas jus háliidat njamahit nu ollu go vejolaš, muhto dus lea unnán, dahje ii oba leatge mielki. Veahkkečiččiin oažžu mánná eanet mielkki (čižžemielkki dahje čižžemielkebuhtadusa), seammás go don njamahat. Njamaheapmi sáhttá dahkat ahte dutnje šaddá eanet mielki, go rumaš ráhkada eanet mielkki go mánná njammá. Go njamahišgoađát, vuosttaš áiggi maŋŋá riegádahttima, sáhttá leat buorre jurdda ahte ii atte bohtala. Sivvan dasa lea ahte mánná sáhttá jorbbodit mo galgá njammat jus oažžu doahttobohttala maid. Go njammá čičči de geavaha mánná eará teknihka go dalle go njammá doahttobohttala. Dalle sáhttá leat buorre molssaeaktu geavahit veahkkečičči. Njamaheapmi veahkkečiččiin sáhttá addit liige lagašvuođa ja liikeoktavuođa. Dat sáhttá veahkehit eatni ja máná čatnaseapmái. Danne leat muhtomat geat geavahit veahkkečičči adopšuvnna oktavuođas.